[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Holocaust, (całopalenie - termin angielski, pochodzący z kościelnej łaciny holocaustum, z gr. holo-kautóo - spalam ofiarę w całości), spolszczenie: Holokaust – określenie stosowane do prześladowań i zagłady milionów Żydów przez władze III Rzeszy oraz jej sojuszników w okresie II wojny światowej. Jest synonimem pojęcia Szoa (hebr. שואה - Całkowita zagłada, zniszczenie, -
Obwieszczenie gubernatora Ludwiga Fischera o karze śmierci dla Żydów opuszczających getto warszawskie i Polaków udzielających im jakiejkolwiek pomocy. Warszawa 1941
Polityka nazistów wobec Żydów
Partia nazistowska i jej przywódca Adolf Hitler po dojściu do władzy w 1933 rozpoczęli realizację programu rasistowskiego i antysemickiego, przewidującego izolację ludności żydowskiej i stopniowe pozbawienie jej wszelkich praw obywatelskich oraz cywilnych. Wspierano także emigrację Żydów z Niemiec. Główną podstawą prawną dyskryminujących posunięć były ustawy norymberskie z 1935 roku. W okresie przedwojennym Niemcy rozwinęli także uzasadniającą te kroki wielką akcję propagandową. Oskarżali Żydów o pasożytnictwo, wyzysk, demoralizowanie i niszczenie narodów, wśród których zamieszkują. Propaganda nagłaśniała także rzekomą organizację międzynarodowego spisku, obejmującego żydowskich bankierów i przemysłowców, a także polityków pochodzenia żydowskiego i znajdujących się pod wpływem Żydów. Spisek ten miał mieć charakter międzynarodowy; obejmował rzekomo liberałów, socjaldemokratów i komunistów, a także masonów, i inne organizacje społeczno-polityczne przeciwstawiające się ideom nazizmu.
Jednocześnie propaganda nazistowska stworzyła pojęcie hańbienia rasy (Rassenschande), aby uzasadnić konieczność wprowadzenia restrykcyjnego prawa zakazującego małżeństw kobiet niemieckich z Żydami. Jedna z ustaw norymberskich, ustawa o ochronie niemieckiej krwi i czci (niem. Gesetz zum Schutze des deutschen Blutes und der deutschen Ehre) z dnia 15 września 1935 wprowadzała sankcje karne za łamanie jej postanowień, zwykle w postaci więzienia lub zesłania do obozu koncentracyjnego. Kampania propagandowa wymierzona w Żydów wspomagana była przez działalność wysokich funkcjonariuszy nazistowskich. Jeden z nich, Julius Streicher, w ramach akcji przeciwko \"skażeniu rasy\", gauleiter miasta Norymbergi w latach 1933-1940, stworzył absurdalną pseudonaukową teorię biochemiczną w myśl której białko zawarte w nasieniu Żydów miało zdolność trwałego \"infekowania\" organizmu kobiet niemieckich[3]. Streicher, aktywnie nawołujący do aktów przemocy podczas swoich wystąpień oraz jako główny inicjator ustaw norymberskich i wydawca pisma \"Der Stürmer\" (nawołującego do nienawiści na tle rasowym), ponosi także odpowiedzialność za pogrom mniejszości żydowskiej w 1938, podczas tzw. nocy kryształowej (niem. Kristallnacht). Jej skutkami była śmierć ok. 200 Żydów, zesłanie do obozów koncentracyjnych 20-30 000 osób narodowości żydowskiej, oraz grabież ich majątku.
Naziści postrzegali Żydów nie jako wspólnotę wyznaniową czy narodowościową - odrzucali zatem religijną konwersję albo asymilację jako rozwiązanie \"problemu żydowskiego\". Ich zdaniem Żydzi stanowili rasę, czy raczej mieszankę rasową, której reprezentanci stanowią element szkodliwy z przyczyn genetycznych: takie postrzeganie Żydów skłaniało do izolowania i eliminowania Żydów, a także wszystkich zasymilowanych osób pochodzenia żydowskiego. Propaganda szerzyła te poglądy podpierając się rzekomymi wynikami badań naukowych, sfałszowanej wiedzy historycznej lub antropologicznej. Antysemicka i rasistowska propaganda znalazła już w drugiej połowie lat trzydziestych częściowy oddźwięk wśród Niemców, ale także w innych krajach europejskich, sprzyjając postawom kolaboracji, albo - częściej - obojętności wobec holocaustu.
Po wybuchu wojny polityka nazistów wobec Żydów była wprowadzana w kolejnych krajach europejskich w miarę ich zajmowania przez wojska niemieckie. Przybierało to z reguły formy rejestracji osób pochodzenia żydowskiego, zmuszania do noszenia na ubraniach znaków identyfikacyjnych (najczęściej niebieskiej gwiazdy Dawida), wprowadzania różnych zakazów i posunięć dyskryminujących, w krajach z liczną ludnością żydowską (m.in. w Polsce) izolację w dzielnicach zamkniętych (gettach), często otoczonych murem. Wobec Żydów łamiących przepisy dyskryminacyjne, albo opuszczających zamknięte dzielnice wprowadzano kary śmierci. Również surowe kary wprowadzano wobec osób pomagających Żydom (w Polsce kara śmierci obowiązywała za pomoc w ukrywaniu się albo za dostarczanie żywności). Koncentracja dużych mas ludzi w niewielkich obszarach powodowała częste choroby, a ograniczone dostawy żywności - częstą śmierć głodową.
Eksterminacja
Początkowo władze niemieckie rozważały wysiedlenie europejskich Żydów (np. za Ural, bądź na Madagaskar). Projekt ten został jednak oceniony jako niemożliwy do przeprowadzenia w warunkach wojny. W związku z tym, jesienią 1941 roku podjęto decyzję o tzw. \"ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej\" (die Endlösung der Judenfrage), co było sformułowaniem oznaczającym w praktyce politykę zagłady wszystkich Żydów w Europie. Szczegóły akcji dopracowano formalnie podczas Konferencji w Wannsee, 20 stycznia 1942, a przeprowadzenie operacji powierzono SS, jej koordynowanie miał prowadzić Obersturmbannführer Adolf Eichmann kierujący referatem IV D4 w RSHA (Reichssicherheitshauptamt - Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy).
Eksterminacja jednak rozpoczęta została przed oficjalnymi decyzjami. Pierwszym jej aktem były działania Einsatzgruppen SS na terenie ZSRR po inwazji 22 czerwca 1941 roku. Oddziałów tych było cztery: EG A, EG B, EG C oraz EG D. Podzielone one były na mniejsze pododdziały - Sonderkommanda oraz Einsatzkommanda Oddziały te, działające wkrótce po wkraczających wojskach niemieckich dokonały zabójstw ponad pół miliona Żydów, a także Cyganów, jeńców wojennych oraz członków partii komunistycznej. Rola tych oddziałów sprowadzała się do spędzania lokalnej ludności żydowskiej i innych osób przeznaczonych do eksterminacji do specjalnych miejsc i masowych rozstrzeliwań, najczęściej za pomocą karabinów maszynowych. Niekiedy wykorzystywano miejscowych kolaborantów do pomocy w morderstwie. W ten sposób dokonano holocaustu Żydów ukraińskich, besarabskich, białoruskich i bałtyckich. Poza obozami, najbardziej znanym miejscem eksterminacji jest wąwóz Babi Jar koło Kijowa, gdzie w 1941 zamordowano ok. 100.000 Żydów, a także podwileńskie Ponary, gdzie naziści wymordowali prawie 80.000 Żydów.
Władze nazistowskie oceniły taką metodę zabijania Żydów za zbyt kosztowną (amunicja) i pracochłonną oraz trudną do powtórzenia w krajach, w których terror był słabszy, a działania wojenne dalekie. Na mniejszą skalę eksperymentowano z innym pomysłem: samochodami wydzielającymi gazy spalinowe do ładowni i zabijające znajdujących się w niej ludzi tlenkiem węgla. Jeszcze przed decyzjami Konferencji w Wannsee takich metod użyto w obozie zagłady ludności żydowskiej z wydzielonego Kraju Warty (Wartheland) – Kulmhof. W niektórych obozach stosowano gaz Cyklon B, używany dawniej jako środek owadobójczy.
Pierwszym systematycznym programem eksterminacji Żydów była Einsatz Reinhard, która objęła 2 miliony Żydów zamieszkujących Generalne Gubernatorstwo. W ramach tej operacji utworzono obozy zagłady: Belzec koło Bełżca, Sobibor koło wsi Sobibór i Treblinka koło Poniatowa. Poza tymi trzema utworzono także obozy zagłady: Auschwitz II (Birkenau) na terenie wsi Brzezinka koło Oświęcimia, Kulmhof nieopodal Chełmna nad Nerem i Majdanek na obrzeżach Lublina. Wszystkie sześć obozów zagłady umieszczono na ziemiach polskich z powodu utrudniającego pomoc terroru, centralnego położenia Polski, dużej populacji żydowskiej oraz wystarczającej infrastruktury kolejowej. Wszystkie obozy zagłady były niemieckimi instytucjami państwowymi, powstałymi z budżetu państwa niemieckiego, mającymi dostęp do wykwalifikowanej kadry urzędniczej oraz infrastruktury transportowej. Obsługę obozów rekrutowano z niemieckich żołnierzy SS lub z batalionów żołnierzy państw sojuszniczych (przede wszystkim ukraińskie oddziały Waffen-SS).
Eksterminacja obejmowała wszystkie grupy Żydów lub osób uznanych za Żydów, w tym osób starszych, kobiet i dzieci. Systematycznie opróżniono żydowskie getta, przeprowadzano polowanie na Żydów ukrywających się po tzw. stronie aryjskiej, zwożono ludzi z terytoriów okupowanych całej Europy. Wykorzystując pomoc kolaborantów osoby pochodzenia żydowskiego odizolowywano i wysyłano transportem kolejowym do obozów zagłady, gdzie były z reguły bezzwłocznie kierowane do komór gazowych, ich ciała palone, a mienie stawało się własnością III Rzeszy.
Skutkiem prowadzonej przez Niemców polityki eksterminacji Żydów była śmierć 5-6 milionów osób i prawie doszczętna likwidacja wielu społeczności żydowskich, w szczególności zamieszkujących wschodnią Polskę, Galicję i Ukrainę. Z tego regionu zniknęła cała kultura sztetli, wszystkie skupiska chasydów, w zaniku pozostał język jidysz. Zginęło wówczas 80-90% Żydów zamieszkałych przed wojną Europę Środkową. Wśród ocalałych wiele osób cierpiało na liczne post-traumatyczne przypadłości psychologiczne. Ich umiejętność opowiadania o przeszłości dojrzewała bardzo powoli.
Eksterminacja w krajach europejskich
Rząd III Rzeszy nie tylko realizował plan wymordowania Żydów przy pomocy własnych wyspecjalizowanych służb na terytoriach okupowanych, ale także stosował naciski polityczne i wojskowe, aby zmusić pozostałe kraje europejskie do współpracy w tej zbrodni. Rezultaty takiej polityki były różne: od aktywnej współpracy (Słowacja, Francja), przez współpracę częściową (Rumunia, Bułgaria,Węgry), do kategorycznej odmowy (Włochy, Dania).
Słowacja
Słowacja była pierwszym państwem, wciągniętym od marca 1939 przez swojego protektora - III Rzeszę w plan eksterminacji Żydów. Ultranacjonalistyczna Słowacka Partia Ludowa z dużym zaangażowaniem wdrażała antysemicką politykę przeciwko 90.000 Obywateli pochodzenia żydowskiego: akcja propagandowa, przymusowe oznakowanie, rabunek mienia i urzędowa dyskryminacja. W lutym 1942 w Bratysławie odbyły się pierwsze rozmowy słowacko-niemieckie na temat \"rozwiązania kwestii żydowskiej\". W rezultacie od marca 1942 słowaccy Żydzi zaczęli być masowo deportowani do niemieckich obozów śmierci, głównie do Auschwitz. W celu bardziej \"efektywnego\" mordowania tej grupy ludności naziści wybudowali w obozie w Birkenau nową komorę gazową tzw. \"czerwony domek”, (w której jednorazowo można było zabić 800 ludzi) i krematorium. Szacuje się, że wiosną i latem 1942 naziści zabili w Oświęcimiu większość słowackich Żydów, których ciała niedbale grzebano w płytkich rowach, a następnie ze względu na odór rozkładu, palono na stosach.
Francja
Kolejnym uzależnionym od Niemiec krajem, który został włączony w plan Holocaustu, była Francja. W podzielonym (od czerwca 1940) na 2 strefy państwie mieszkało około 350.000 Żydów, z których połowa była uciekinierami bez francuskiego obywatelstwa. W strefie okupowanej przez Niemców stosowano hitlerowskie antysemickie przepisy bezpośrednio, a w strefie tzw. \"wolnej\" marionetkowy rząd francuski posłusznie współpracował z Niemcami. Od października 1940 rząd Vichy zakazał Żydom wykonywania określonych zawodów, a Żydów-cudzoziemców internował w obozach. Po tym nastąpiła rejestracja i konfiskata majątków. 27 marca 1942 ruszyły z Francji pierwsze transporty Żydów do obozu Auschwitz. Powszechną praktyką było rozdzielanie rodziców i dzieci; rodziców wysyłano do obozów zagłady jako pierwszych. Szacuje się, że w Auschwitz zginęła większość (11.000) Tych dzieci. Ostatni transport Żydów odjechał w lipcu 1944. 80 Do 90 % przywożonych zabijano w Auschwitz w ciągu pierwszego dnia pobytu; zamordowano około 25 % wszystkich Żydów- obywateli francuskich. Akcję masowej deportacji nadzorował we Francji SS-Hauptsturmführer Theodor Dannecker.
Wyspy Normandzkie
Wyspy Normandzkie były jedyną częścią Wielkiej Brytanii, zajętą przez Niemców w czerwcu i lipcu 1940. Chociaż mieszkało tam tylko 12 Żydów, to Niemcy wymogli na miejscowej administracji ich deportację do Francji; następnie wywieziono ich do obozów w Theresienstadt i Auschwitz.
Bułgaria
Pod naciskiem III Rzeszy rząd Bułgarii[7] wysłał do obozu zagłady w Treblince 11.000 Żydów (zginęli tam wszyscy) z okupowanej przez Bułgarię Tracji i Macedonii, odmówił jednak wydania obywateli bułgarskich pochodzenia żydowskiego.
Rumunia
Przywódca Rumunii Ion Antonescu współpracował z Niemcami w akcji wymordowania Żydów z Besarabii, Naddniestrza i Bukowiny, odmówił jednak w 1943 wysłania pozostałych rumuńskich Żydów do komór gazowych obozu w Bełżcu.
Węgry
Węgry prowadziły wobec III Rzeszy politykę ostrożnych ustępstw, a od 1941 zaczęły wycofywać się ze współpracy. Represje wobec 760.000 węgierskich Żydów polegały na wysłaniu poborowych do brygad roboczych na front wschodni, gdzie większość z nich zginęła. Wiosną 1944 Niemcy zajęły Węgry i rozpoczęły najbardziej masową akcję deportacji Żydów w historii Holocaustu: od 15 maja do 9 lipca 1944 r. 434.000 wywieziono do Auschwitz, gdzie zabijano ich w komorach gazowych na niespotykaną dotąd skalę, 320.000 ludzi zabito w ciągu 8 tygodni, zwłoki zakopywano w rowach, skąd stopniowo były wydobywane i spalane w krematoriach lub na stosach. 9 Lipca 1944 admirał Miklós Horthy zabronił kolejnych deportacji.
Włochy i Dania
Te kraje, mimo aktywnej współpracy z III Rzeszą lub niemieckiej okupacji (Dania), stanowczo odmawiały pomocy w planie wymordowania Żydów. Benito Mussolini wprowadził urzędową dyskryminację obywateli włoskich pochodzenia żydowskiego, jednak odmówił ich deportacji i innych represji (deportacje Żydów zaczęły się dopiero od wkroczenia wojsk niemieckich do Włoch we wrześniu 1943; Niemcy zamordowali około 20% włoskich Żydów).
Dania, mimo niemieckiej okupacji, wyróżniła się aktywnym chronieniem 8.000 Swoich żydowskich obywateli (co umożliwiła jej szeroka autonomia własnej administracji). Kiedy w październiku 1943 Niemcy rozpoczęli przygotowania do deportacji Żydów, 95% z nich ukryto lub wywieziono do Szwecji, często przy pomocy duńskiej policji.
Świat po holocauście
Holocaust wywołał szereg bardzo istotnych debat na różnych płaszczyznach na całym świecie.
Na gruncie żydowskim
Wzmocniły się ruchy syjonistyczne, dążące do budowy niezależnego państwa Izrael. Wielu Żydów uznało, że tylko istnienie takiego państwa uchroni ich w przyszłości od powrotu skrajnego antysemityzmu. W latach 1944-1948 większość Żydów z Europy Środkowej wyemigrowała – najczęściej do Izraela. Zagłada stała się jednym z najważniejszych etapów konstytutywnych w samo-postrzeganiu Żydów.
Na gruncie politycznym
Światowa opinia publiczna powszechne potępiła nazizm, antysemityzm i rasizm. Przynajmniej aż do końca lat 70. XX wieku wszelkie analogiczne idee polityczne, w tym różne odmiany nacjonalizmu, były postrzegane przez opinię publiczną przez pryzmat nazizmu i szeroko potępiane. W miarę upływu dziesięcioleci jednak rozmiar potępienia malał i dziś – w miarę rozwoju idei wolności słowa – piętnowanie partii i wypowiedzi antysemickich i nacjonalistycznych wyraźnie zmalało. II wojna światowa została uznana za konflikt przełomowy, po której Europa winna przemyśleć swą istotę. Efektem były działania jednoczące i powstawanie wspólnoty europejskiej (zob. Unia Europejska).
Na gruncie prawnym
Odpowiedzialnych za prowadzenie eksterminacji oskarżono po wojnie w ramach procesów norymberskich, zaś zbrodnie te uznano za zbrodnie przeciwko ludzkości, niniepodlegającerzedawnieniu. Kategoria zbrodni przeciwko ludzkości była odtąd stosowana wobec innych ludobójstw.
Na gruncie moralnym
Rozpoznano rozmaite stopnie odpowiedzialności za holocaust. Uznano odpowiedzialność sprawców, ale także osób, instytucji i państw, które wspomagały całą machinę zagłady (rząd Vichy, szmalcownicy, policje granatowe, linie kolejowe, IBM itp.), lecz także odpowiedzialność osób szerzących od wieków niechęć bądź nienawiść względem Żydów.
Na gruncie teologicznym
Powstały tezy próbujące wyjaśnić „milczenie Boga” wobec holocaustu, odwołujące się do cierpienia Hioba, tzw. „zakrytego oblicza Boga”, kary za grzechy bądź rezultatu wolnej woli człowieka. W judaizmie powstała istotna debata nad znaczeniem życia ludzkiego, nad priorytetem nakazu ratowania życia nad nakazem uświęcenia Boskiego Imienia (poświęcenia się).
Na gruncie kulturowym
Holocaust stał się tematem licznych książek i filmów, w tym opartych na wspomnieniach, jak i produkcjach fikcyjnych.
Rewizjonizm
Związane z holocaustem poczucie wstydu społeczeństw europejskich wywołało przeciwstawną reakcję. Polityczne znaczenie uzyskała grupa historyków i pseudo-historyków, określana mianem rewizjonistów holocaustu (Holocaust revisioners), która poddawała w wątpliwość liczbę ofiar holocaustu (zob. kłamstwo oświęcimskie). W środowiskach neonazistowskich i w świecie arabskim pojawiały się także głosy, które negowały istnienie hitlerowskich obozów zagłady oraz dokonane w nich ludobójstwo, istnienie komór gazowych oraz planu zagłady Żydów. W wielu krajach (np. w Polsce i Austrii) poglądy takie są ścigane sądownie, albo cenzurowane.
Przyczyny negowania Holocaustu
Oprócz wyżej wymienionych przyczyn psychologicznych (kompleks winy) oraz wyraźnej złej woli (antysemityzm) istnieją też inne przyczyny, które powodują negowanie zbrodni Holocaustu także przez niektórych:
• najbardziej znany na świecie obóz zagłady Auschwitz był obozem \"wielofunkcyjnym\" tzn. był także więzieniem i obozem pracy. W Auschwitz istniały różne kategorie więźniów: najgorszy status mieli Żydzi, Cyganie i Rosjanie-jeńcy wojenni, przeznaczeni do jak najszybszego zabicia. W lepszej sytuacji były pozostałe narodowości; ich przedstawiciele niekiedy pełnili różne odpowiedzialne funkcje w obozie, co dawało im nieco lepsze warunki życia, lepsze jedzenie, a w nagrodę za dobrą pracę otrzymywali np. pozwolenia na kąpiel w basenie lub wstęp do domu publicznego, gdzie korzystali z usług więźniarek, zmuszanych do prostytucji. Te przykłady z \"lepszego\" życia obozowego są czasem przedstawiane jako rzekomy dowód, że w obozie \"żyło się znośnie\".
• Żydzi mordowani byli głównie nie w Auschwitz, lecz w obozach śmierci (tzw. \"fabrykach śmierci\"): Treblinka, Sobibor i Belzec (zamordowano w nich około 1.700.000 Ludzi, o 600.000 Więcej, niż w Auschwitz), które zbudowano wyłącznie w celu szybkiego i masowego zabijania. Poza nieliczną obsługą nikt w tych obozach nie mieszkał, ani nie pracował; przywożeni Żydzi byli mordowani w komorach gazowych w ciągu pierwszego dnia po przyjeździe. Były to obozy o niewielkiej powierzchni i nielicznych zabudowaniach, które nie dają możliwości wyobrażenia sobie skali i tempa popełnianych tam morderstw (np. w lipcu i sierpniu 1942 w Treblince zabijano około 10.000 Ludzi dziennie). Zwłoki systematycznie palono w specjalnych piecach w wysokiej temperaturze, aby poza popiołem po zamordowanych nie pozostał żaden ślad.
• Obozy śmierci zniszczono już, w 1943, kiedy wykonały swoje zadanie- wymordowanie Żydów z gett. Budynki rozebrano, teren zaorano i zalesiono lub przekazano gospodarstwom rolnym. Przez wiele lat po wojnie nie znano nawet dokładnego obszaru i wyglądu tych obozów. Przy życiu pozostali tylko bardzo nieliczni świadkowie zbrodni (głównie więźniowie z obsługi obozu, którym udało się uciec).
• Komory gazowe wyglądały pozornie jak łaźnie (chodziło o to, żeby nie wywołać paniki wśród wpędzanych tam ludzi). System zabijania gazem miał na celu zmniejszenie do minimum kontaktu Niemców z aktem zabójstwa. Zwłoki usuwali więźniowie
• Niemcy, zatrudnieni w \"fabrykach śmierci\" byli w większości ludźmi przeciętnymi, niewyróżniającymi się na ogół szczególnym sadyzmem. System obozowy był pomyślany tak, aby minimalizować ich kontakt z aktem zbrodni. Większość z nich nie uważała się za winnych masowego zabójstwa, tłumaczyli sobie, że \"tylko wypełniali rozkazy\".
• Niemcy większość decyzji dotyczących szczegółów mordowania Żydów wydawali ustnie (gdyż zdawali sobie sprawę ze zbrodniczego charakteru rozkazów); w późniejszym okresie celowo niszczono dokumentację (do dziś zachowało się niewiele dokumentów).
Przedsiębiorstwo Holokaust
Książka Przedsiębiorstwo Holokaust autorstwa żydowskiego historyka Normana Finkelsteina krytykowała wykorzystywanie tragedii holokaustu do celów politycznych oraz własnych korzyści majątkowych. Przedstawiona w książce teoria Holocaustu jako dochodowego biznesu straciła wielu zwolenników oraz wzbudziła liczne kontrowersje, a jej zwolenników oskarżono o antysemityzm.